Studia filmoznawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008r.

Iwona Sowińska Polska muzyka filmowa 1945-68, Katowice 2006, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.


Książka Iwony Sowińskiej, poświęcona okresowi 1945-1968 w
rozwoju polskiej muzyki filmowej, stanowi wyjątkową pozycję na rynku wydawniczym. Ujęta w bardzo znaczących dla naszego kraju ramach czasowych, rozdzielonych cezurą 1956 roku, daje czytelnikowi niezwykle szerokie spojrzenie na istotę rzeczy. Trzymając się konsekwentnie przyjętego we wstępie założenia, iż w książce poświęconej fenomenowi muzyki filmowej nie można skupić się wyłącznie na nutach, autorka przedstawia czytelnikowi szeroką panoramę zjawisk, jakie pojawiają się w polskiej muzyce filmowej w kontekście otaczającej nas w owym czasie rzeczywistości społecznej, estetycznej i politycznej.
W części pierwszej, obejmującej dziesięciolecie 1945-1955, znajdziemy informacje o tym, jak kształtowała się warstwa muzyczna w filmie pierwszych lat powojennych wobec doktryny realnego socjalizmu (rozdział Poza zasadą oryginalności), wbrew naciskom nawiązując do konwencji, wypracowanych przez klasyczne kino hollywoodzkie lat trzydziestych. Rozdział drugi – Brzmienie socrealizmu - ostatecznie pokazuje, iż, mimo odgórnych prób zaszczepienia twórcom „prawidłowych” gatunków muzycznych, źródła inspiracji pozostały tradycyjnie osadzone w romantycznej muzyce symfonicznej i popularnej muzyce tanecznej.
Część druga (1956-1968, z wewnętrznie wydzielonym okresem 1965-1968), ukazuje rozwój muzyki filmowej, uwolnionej od bezpośredniego nacisku politycznego. Omówione tutaj trendy, począwszy od muzycznych eksperymentów (Lekcja muzycznej awangardy), poprzez jazz (Jazz – muzyka w czasie teraźniejszym) i bigbit (Bigbit – kto śpiewa, ten nie grzeszy), prowadzą do wykształcenia swoistego modelu muzyki filmowej w polskim kinie przed rokiem 1968 (Przed nową zmianą: 1965-68).
Ujmując syntetycznie zjawiska muzyczne tego okresu, autorka dostrzega stopniowe dochodzenie do głosu omawianych trendów, prowadzące do artystycznej i ideologicznej autonomii ich twórców. Według Iwony Sowińskiej, muzyka filmowa tych lat nie nawiązuje wprost do muzyki XIX wieku ani nie wzoruje się na zjawiskach współczesnych. Swobodnie porusza się ona między stylami, stanowiąc nową, autonomiczną wartość. Pomiędzy głównymi częściami książki znajdziemy też dokładny opis stadium, będącego punktem wyjścia dla kolejnego okresu – istoty przełomu roku 1956.
Na przestrzeni całej książki mamy możliwość zapoznania się z ewoluującymi prądami działalności intelektualnej i ich przełożeniem na estetykę muzyki filmowej. Analizując kolejne, znaczące dzieła muzyki filmowej, autorka pozwala zaznajomić się również z kontekstem pozamuzycznym omawianych utworów – między innymi z wszechobecnym w owym czasie wpływem polityki totalitarnego państwa na rozwój wszelkich dziedzin sztuki.
Niezwykle cenne jest też ukazanie polemiki tworzących wówczas kompozytorów – tło sporów estetycznych i filozoficznych, opisanych wraz z oficjalnym stanowiskiem ówczesnych władz.
Skupiając się na pełnometrażowej fabule, autorka zapoznaje czytelnika z równolegle przebiegającymi zjawiskami w historii muzyki autonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem rozpadu systemu tonalnego, od strony teoretycznej i estetycznej. Znajdziemy również, czasami wstydliwie pomijane w innych publikacjach, omówienie różnic pomiędzy sztuką autonomiczną i użytkową, źródła inspiracji poszczególnych twórców i stosowanych przez nich idiomów muzycznych, opinie krytyków czy też stosunek samych kompozytorów do ich pracy w filmie.
Co ciekawe, struktura narracyjna książki, przebiegając na różnym stopniu uogólnienia, pozwala czytelnikowi na chwile oddechu. Precyzyjne, analityczne odcinki tekstu przeplatane są częściami, ujmującymi w opisowy sposób szerszy kontekst omawianych zagadnień.
Następujące wraz z upływem czasu zmiany opisywanych zjawisk w historii polskiej muzyki filmowej Iwona Sowińska omawia wraz z rysunkiem postaw ich twórców oraz, co stanowi o szczególnej wartości tych rozważań, ukazując modyfikacje zdolności percepcyjnych odbiorcy. Pośród ogromnej ilości opisanych zjawisk, filmów i postaci znalazła autorka poczesne miejsce dla najbardziej znaczących w tym okresie nazwisk. Stąd omówienie wpływów awangardowych Krzysztofa Pendereckiego, Wojciecha Kilara - kształtującego wówczas przyszłość polskiej muzyki filmowej, Krzysztofa Komedy - wprowadzającego jazz do polskiego filmu, czy mistrza stylizacji - Zygmunta Koniecznego.
Na szczególną uwagę zasługuje, w mniemaniu piszącego te słowa, zaskakująco postawione przez autorkę pytanie – „Do czego muzyce może służyć kino?”, prowadzące do odkrywczych i interesujących wniosków.
Okazuje się, iż to właśnie film może stanowić „nowy kanał dyskursu o muzyce w ogóle”. To dzięki niemu możemy podjąć współcześnie rozważania nad nią, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z muzyką artystyczną, współczesną „poważną” czy popularną.
Przejrzysta konstrukcja książki, wygodne indeksy – filmów i nazwisk, obszerna bibliografia, filmografia oraz wspomniana powyżej umiejętnie nakreślona szeroka perspektywa omawianych zjawisk stanowi o wyjątkowej wartości tej pozycji zarówno dla melomanów czy miłośników kina, jak i dla teoretyków filmu, filmowców czy kompozytorów.


Piotr Salaber